Sözlükte “terazi” anlamına gelen “mîzân” ve onun somut şekli olan geleneksel tartı aleti, birçok kültürde olduğu gibi Kur’ân-ı Kerîm’de ve ilhamını ondan alan İslam kültüründe de evrensel ahlâkî değerler olan adalet, doğruluk ve dürüstlüğün sembolü olarak kullanılır. Tefsir âlimleri, “mîzan” kelimesinin geçtiği ayetleri açıklarken sıklıkla “Adalet Allah’ın yeryüzündeki terazisidir” ifadesini kullanarak buna işaret etmişlerdir. Onun için Fahreddin er-Râzî, “Büyük Tefsir” (et-Tefsîru’l-Kebîr) diye de tanınan Mefâtîhu’l-Gayb’ında (Beyrut 1421/2000, XXIX, 81-82) “Terazide başka hiçbir alette bulunmayan bir adalet (manası) vardır” der. Kur’an’da mîzân kelimesi, ya doğrudan “adalet” anlamında veya adaletle ilişkili konulardan bahseden ayetlerde bu ilişkiyi ifade eden bir bağlamda kullanılır. Görebildiğimiz kadarıyla mîzân kelimesinin doğrudan “adalet” anlamında açıklandığı ayetler şunlardır:

“O Allah ki, Kitabı ve adaleti (mîzân)hakikat olarak indirmiştir (Şûrâ 42/17).

“Andolsun biz peygamberlerimizi açık kanıtlarla gönderdik ve insanların adaleti (el-kıst) ayakta tutmaları için beraberlerinde Kitabı ve adaleti (mîzân) indirdik” (Hadîd 57/25).

“Göğü Allah yükseltti ve mîzânı (kozmolojik düzen yasasını) O koydu ki, adaletten (mîzan) sapmayasınız; ölçüyü adaletle (bi’l-kıst) yapasınız ve eksik tartmayasınız” (Rahmân 55/ 7-9).

Bazı müfessirler iki ayette (İsrâ 17/35; Şuarâ 26/182) geçen “bi’l-kıstâsi’l-müstakîm” ifadesini “bi’l-mîzâni’l-müstakîm” diye açıklarlar. Taberî, bu tamlamanın “şaşmayan, yanılmayan ve yanıltmayan adalet” anlamına geldiğini söyler. Benzer açıklama Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında da yer almaktadır.

Yukarıda bir kısmımın anlamını sunduğumuz Rahmân suresinin 1-9. ayetlerinde Allah’ın Kur’an’ı indirdiği, insanı yarattığı, ona “beyan”ı öğrettiği (bilgisini ve düşüncesini anlatma yetisini verdiği); güneş ve ayın bir “hesab”a bağlı olduğu, yıldızların ve ağaçların “secde” ettiği ve Allah’ın göğü yükselip “mîzân”ı koyduğu çok kısa ayetlerle özetlenir. Daha sonra, “mîzân”ı koymasının nedeni olarak insanların adaletten (mîzan) sapmamasını; ölçüyü adaletle (bi’l-kıst) yapasını ve teraziyi (mîzân) eksik tutmamasını sağlamak olduğu bildirilir. Esasında, diğer ilgili ayetlerde olduğu gibi burada da bilimsel bir kozmolojiden bahsedilmemekte; –tanınmış İslam hukuk felsefecisi Wael b. Hallaq’ın deyimiyle- bir “ahlâkî kozmoloji” verilmektedir (bk. M.Ü. İlâh. Fak. Der. 43 (2012/2), 352-355).

Bu ayetlerde evrendeki düzen ve denge, dolayısıyla kozmik yapıdaki adalet de toplumsal ilişkiler düzenindeki adalet de “mîzân” sembolüyle ifade edilmiştir. Başka ifadeyle burada doğal hayatın devamı gibi toplumsal hayatın devamı için de Allah tarafından bir yasal düzenin kurulduğuna dikkat çekiliyor. Genellikle “adalet” kavramıyla ifade edilen bu denge ve düzenin korunmasının ilâhî yasanın bir gereği olduğuna, hem doğal düzende hem toplumsal düzende dengenin bozulmasının ilâhî yasaya aykırı, dolayısıyla suç ve günah olduğuna işaret ediliyor.

***

İtikadda mezhep imamımız Ebû Mansur el-Mâtürîdî’nin, Te’vîlâtu’l-Kur’ân adlı önemli tefsirinde verdiği bilgiye göre, Rahmân suresinin 7. ayetinde geçen “mîzânı koydu” ifadesindeki “mîzân” kavramının şu üç anlamı birlikte içerdiği belirtilmiştir:

1- Eşyanın (nesnelerin ve eylemlerin) iyilerini kötülerinden, güzellerini çirkinlerinden ayırt etme yeteneği olan akıl;

2- Hakların sahiplerine ödenmesini, haklı olanların hakkını almasını sağlayan adalet;

3- Dünyadayken yapılmış olan (iyi veya kötü) işlerin sevaplarının ve cezalarının adilane bir şekilde verilmesi için ahirette kurulacak olan adalet terazisi.

Fahreddin er-Râzî ise “(Allah) mîzânı koydu” ifadesi hakkında, “Mizan’ın konulması adalete işaret eder” dedikten sonra, buradaki “mîzân” kelimesiyle ilgili şu bilgileri vermiştir:

“Bir yoruma göre buradaki ilk ‘mîzân’dan maksat ‘adalet’tir; ‘mîzânın konulması’, adaletin yasa ilkesi yapılmasıdır. Sanki burada şöyle buyrulmuş oluyor: Adaletin aleti olan terazide (dolayısıyla hakka konu olan muamelelerde) yanlışa sapmayasınız diye Allah adaleti yasa ilkesi yaptı.”